Η Οδύσσεια ενός Έλληνα καταναγκαστικού εργάτη

Η Μιχαέλα Πρίντσιγκερ και ο Θανάσης Τσίγκας μετέφρασαν το βιβλίο του Κώστα Χαλέμου «Το Νο 32730 – Η Οδύσσεια ενός ομήρου» που κυκλοφόρησε σε ιδιωτική έκδοση το 2017. Η κρατικά χρηματοδοτημένη μετάφραση στα γερμανικά της μαρτυρίας του Σπύρου Πασάλογλου από την Μιχαέλα Πρίντσιγκερ και τον Θανάση Τσίγκα έχει ολοκληρωθεί και αναζητά γερμανικό εκδοτικό οίκο.

Ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Κώστας Χαλέμος καταγράφει τις οδυνηρές εμπειρίες του πρώην πολιτικού κρατούμενου Σπύρου Πασάλογλου και διασταυρώνει την αφήγησή του με ιστορικές πηγές και άλλες μαρτυρίες, δημιουργώντας έτσι ένα ολοκληρωμένο ιστορικό ντοκουμέντο. Για οκτώ μήνες ο Σπύρος Πασάλογλου εργάστηκε ως καταναγκαστικός εργάτης στο καταφύγιο υποβρυχίων «Μπούνκερ Βάλεντιν» κοντά στη Βρέμη-Φάργκε.

Ίχνη σε ένα τοπίο πολέμου

Το πρώην καταφύγιο υποβρυχίων «Βάλεντιν» είναι σήμερα το μόνο κτίσμα από τρία μεγάλα ναζιστικά έργα που παραμένει ορατό. Το 1938 άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή μιας υπόγειας μονάδας αποθήκευσης καυσίμων μεταξύ των οικισμών Φάργκε και Νοϊενκίρχεν. Το 1939 χτίστηκαν σε άμεση γειτνίαση και άλλες αποθήκες καυσίμων. Από τα μέσα του 1943 χρησιμοποιήθηκε η υφιστάμενη υποδομή για το καταφύγιο υποβρυχίων «Βάλεντιν». Και τα τρία έργα άλλαξαν άρδην τον χαρακτήρα αυτής της αρχικά γεωργικής περιοχής.

Το προσωπικό ιστορικό του νεαρού Σπύρου Πασάλογλου

Ο Σπύρος Πασάλογλου γεννήθηκε την πρωτοχρονιά του 1926 ως πέμπτο παιδί μιας οικογένειας μεροκαματιάρηδων. Στα 13 του άρχισε να εργάζεται φορτώνοντας φορτηγά με λιγνίτη. Ήταν ένας από τους συλληφθέντες στο μεγάλο μπλόκο που πραγματοποίησαν στις 15 Μαρτίου 1944 στην Καλογρέζα τα αθηναϊκά Τάγματα Ασφαλείας υπό γερμανική επίβλεψη. Τότε ο Σπύρος Πασάλογλου ήταν μόλις 18 ετών. Επί τόπου εκτελέστηκαν 22 μαχητικοί ανθρακωρύχοι, άλλοι 60 φυλακίστηκαν ενώ πάνω από 120 κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου που λειτουργούσε σύμφωνα με τα γερμανικά πρότυπα.

Μετά τον βομβαρδισμό του Πειραιά στις 11 Ιανουαρίου 1944 ο Σπύρος Πασάλογλου υποχρεώθηκε σε καταναγκαστική εργασία και εκτοπίστηκε στα τέλη Μαΐου 1944 με πολλούς άλλους Έλληνες πολιτικούς κρατούμενους στη Γερμανία επιβαίνοντας φορτηγό τρένο. Μετά από περιπλάνηση δέκα ημερών ανά την Ευρώπη κλείστηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νοϊενγκάμε και στάλθηκε τον Αύγουστο του 1944 στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Βρέμη-Φάργκε, όπου δούλεψε στην κατασκευή ενός καταφυγίου υποβρυχίων κολοσσιαίων διαστάσεων.

Wandmalerei Häftlinge

Ο Σπύρος Πασόλογλου περιγράφει την άφιξή του στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Βρέμη-Φάργκε ως εξής:

Δυο σειρές από βρύσες των οκτώ ιντσών χωρίζουν το μπλοκ στη μέση. Από τη μια μεριά οι Έλληνες, οι Ρώσοι, οι Πολωνοί και οι Σέρβοι αιχμάλωτοι. Από την άλλη οι Εγγλέζοι, οι Φραντσέζοι, οι Βέλγοι, οι Ολλανδοί και άλλοι Δυτικοί.

Οι παλιότεροι μάς υποδέχονται όλο χαμόγελα.
«Καλώς ήρθατε στο Φάργκε…»

Με τους Ρώσους κοιμόμαστε στον ίδιο χώρο. Τις πρώτες μέρες είμαστε όλοι κουμπωμένοι. Δεν μιλάμε κι ας ανακατεύονται τα χνότα μας. Σιγά σιγά όμως, μισό βήμα αυτοί, μισό εμείς, ερχόμαστε πιο κοντά. Στο τέλος γινόμαστε φίλοι. Δουλεύουμε μαζί και μαζί ξεσκάμε τις Κυριακές. Στον ελεύθερο χρόνο μας παίζουμε σκετς και τραγουδάμε…

Στον δικό μας θάλαμο κουμάντο κάνουν δυο Γερμανοί κι ένας Σέρβος. Υπάρχει κι ένας γερμανός γιατρός, που έχει λόξα με τα Αρ­χαία Ελληνικά. Όποτε τον πιάνει το αρχαιοελληνικό του, έρχεται στην παρέα μας κι απάγγελει. Του κάκου προσδοκά να τον σιγοντάρουμε. Εμείς δεν καταλαβαίνουμε ντιπ και τον κοιτάμε σα χάνοι. Η δική του έκπληξη είναι ακόμα πιο μεγάλη. Κάποια μέρα ξεσπάει.
«Τι Έλληνες είσαστε σεις μωρέ, που δεν γνωρίζετε τη γλώσσα σας;»

Bunker eine Person

Στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Βρέμη-Φάργκε, δορυφορικός καταυλισμός του στρατοπέδου Νοϊενγκάμε

Το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας Βρέμη-Φάργκε απείχε μόλις επτά χιλιόμετρα από την πόλη Βρέμη και ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1943. Η πλειοψηφία των καταναγκαστικών εργατών ήταν Γάλλοι, Πολωνοί, Ρώσοι και Έλληνες. Με περίπου 3.000 κρατούμενους ήταν ο δεύτερος σε μέγεθος δορυφορικός καταυλισμός του στρατοπέδου συγκέντρωσης Νοϊενγκάμε.

Στο προάστιο της Βρέμης Φέγκεζακ (Vegesack), πολύ κοντά στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Βρέμη-Φάργκε, κτίστηκε το «Μπούνκερ Βάλεντιν», ένα γιγαντιαίο καταφύγιο υποβρυχίων με 426 μέτρα μήκος, μέχρι και 97 μέτρα πλάτος, 33 μέτρα ύψος και με έκταση 35.375 τετραγωνικών μέτρων. Οι τοίχοι του είχαν πάχος 4,5 μέτρων και η προεντεταμένη πλάκα σκυροδέματος που το σκέπαζε μετρούσε πάχος 7 μέτρων.

Το στρατόπεδο Βρέμη-Φάργκε απείχε περίπου τέσσερα χιλιόμετρα από το εργοτάξιο. Αρχικά οι κρατούμενοι πηγαινοέρχονταν με τα πόδια. Οι υπεύθυνοι δεν έκαναν τον κόπο να κρύβουν το στρατόπεδο συγκέντρωσης και τους καταναγκασμένους εργάτες από τους ντόπιους. Ένας τοπικός φωτογράφος έβγαλε μάλιστα φωτογραφίες και μέσα στο ίδιο το στρατόπεδο. Όταν κατασκευάστηκε σιδηροδρομική γραμμή οι εργάτες μεταφέρονταν στο εργοτάξιο με βαγόνια.

Οι κρατούμενοι εργάζονταν σε δύο δωδεκάωρες βάρδιες έξι ημέρες την εβδομάδα. Την Κυριακή λειτουργούσε μόνο η ημερήσια βάρδια. Ενώ σε ολόκληρη τη γερμανική επικράτεια ίσχυε η υποχρέωση γενικής συσκότισης το Μπούνκερ Βάλεντιν φωτιζόταν κατά τη νυχτερινή βάρδια με τεράστιους προβολείς. Οι κρατούμενοι εκτελούσαν βαριές εργασίες. Όμως οι χειρότερες ομάδες εργασίας ήταν τα λεγόμενα Άιζενκομμάντος (Eisenkommandos, δηλ. ομάδες εργασίας σιδήρου), όπου γινόταν μεταφορά σιδηροδοκών. Ονομάζονταν επίσης και Χίμελφαρτσκομάντος (Himmelfahrtskommandos, δηλ. ομάδες αυτοκτονίας) γιατί το προσδόκιμο ζωής των μελών τους ήταν μηδαμινό.

Bunkerwand eine Person

Ο Σπύρος Πασάλογλου εξιστορεί το ακόλουθο χαρακτηριστικό επεισόδιο:

Ποτέ δεν σταματά να φυσάει. Και τούτος ο τόπος είναι ανοιχτός απ` όλες τις μπάντες, πανάθεμά τον. Σαρώνει ο άνεμος τη γη. Σύννεφα άμμου τυλίγουν το εργοτάξιο. Η σκόνη μπαίνει στα μάτια, στο στόμα, στη μύτη, στ` αυτιά. Τρυπώνει στα σώβρακα, φαγουρίζει τ` αχαμνά.

Κάθε που λυσσομανά, ψάχνουμε ν` απαγκιάσουμε. Στην ταράτσα, ωστόσο, δεν υπάρχει πουθενά μέρος για να κρυφτείς. Κει πάνω ο άνεμος σε δέρνει χειρότερα κι από τον δεσμοφύλακα. Μερικές φορές σε παίρνει και σε σηκώνει. Στ` αλήθεια σε σηκώνει.

Τούτες τις μέρες ρίχνουνε τις σκεπές. Και φυσάει δαιμονισμένα. Δυο αδέρφια απ` την Κοκκινιά προσπαθούν μάταια να πιαστούν από κάπου. Ο άνεμος τούς παρασέρνει και τους γκρεμίζει. Πέφτουν από μεγάλο ύψος. Ακούμε τις φωνές και τρέχουμε αλαφιασμένοι.

Τους έχουμε για ξοφλημένους. Όμως, όταν φτάνουμε στο σημείο που έχουν πέσει, αυτοί είναι κιόλας στα πόδια τους! Έρχεται ο γιατρός. Του κάνουμε χώρο να περάσει. Ψαχουλεύει όλο τους το σώμα. Δεν βρίσκει κανένα τραύμα.

«Θαύμα!», ψιθυρίζουν πολλοί.
Ο γιατρός κουνά αρνητικά το κεφάλι του.
«Σώθηκαν γιατί είναι φτενοί. Σκέτα φτερά στον άνεμο…».

Denkmal eine Person

Στο στρατόπεδο Βρέμη-Φάργκε το συσσίτιο δεν αρκούσε για να ζήσεις, τα ρούχα ήταν φτηνά και δεν ζέσταιναν. Τον χειμώνα 1944-1945, όταν οι θερμοκρασίες στη βόρεια Γερμανία έπεφταν μέχρι και στους μείον 20 βαθμούς Κελσίου, οι κρατούμενοι φορούσαν στο ύπαιθρο μόνο ένα λεπτό σακάκι.

Το Μπούνκερ Βάλεντιν είχε ύψιστη προτεραιότητα μέχρι και τις τελευταίες ημέρες του πολέμου, τα επί μέρους τμήματα ολοκληρώνονταν στην ώρα τους. Αλλά κύρια αιτία της υψηλής θνησιμότητας ήταν ο απάνθρωπος ρυθμός εργασίας με τον οποίο ήταν υποχρεωμένοι να δουλεύουν οι κρατούμενοι. Περισσότεροι από 6.000 άνθρωποι πέθαναν στη Βρέμη-Φάργκε, ενώ στο ίδιο το εργοτάξιο έχασαν τη ζωή τους περίπου 1.600 καταναγκαστικοί εργάτες. Συγκριτικά: Στις 173 αεροπορικές επιδρομές των συμμαχικών βομβαρδιστικών κατά της Βρέμης έχασαν τη ζωή τους 4.000 άτομα. Κατά την κατασκευή του μπούνκερ πέθαναν «μόλις» 16 Έλληνες, η αντοχή και η ανθεκτικότητά τους έμεινε θρυλική μεταξύ των κρατουμένων. Πνευματικές δραστηριότητες βοήθησαν τους έγκλειστους να διατηρήσουν το πείσμα της επιβίωσης. Σε αυτό συνέτειναν και μικρές αλληλέγγυες ομάδες που σχηματίστηκαν μέσα από φιλίες στον καθημερινό αγώνα του στρατοπέδου.

Στις 27 Μαρτίου 1945 μια βρετανική αεροπορική επίθεση άνοιξε έναν κρατήρα με διάμετρο οκτώ μέτρων στην οροφή του καταφυγίου, στις 30 Μαρτίου αμερικανικά βομβαρδιστικά κατέστρεψαν την επίγεια υποδομή του εργοταξίου. Οι εργασίες διακόπηκαν και παρόλο που τα συντρίμμια απομακρύνθηκαν σύντομα, ήδη μια εβδομάδα μετά τις αεροπορικές επιδρομές το Μπούνκερ Βάλεντιν εγκαταλείφτηκε. Δεν κατασκευάστηκε εκεί ούτε ένα υποβρύχιο.

Στις 10 Απριλίου 1945 άρχισε η εκκένωση του στρατοπέδου Βρέμη-Φάργκε με κατεύθυνση την πόλη Λίμπεκ. Ο Σπύρος Πασάλογλου επέζησε τους οκτώ μηνών παραμονής του εκεί χάρη στη γερή του κράση και τη θέληση να επιβιώσει.

Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 3 Μαΐου 1945, επέζησε στον κόλπο της Λίμπεκ και τον βρετανικό βομβαρδισμό του πλοίου «Καπ Αρκόνα», που τα Ες-Ες είχαν γεμίσει με κρατούμενους των στρατοπέδων της ευρύτερης περιοχής. Ο βομβαρδισμός αυτός αποτελεί ένα σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο των τελευταίων ημερών φρίκης πριν την τελική παράδοση της χιτλερικής Γερμανίας.

Μετά από αυτόν τον δεκαπεντάμηνο εφιάλτη της Γερμανίας ο Σπύρος Πασάλογλου επέστρεψε τον Αύγουστο του 1945 στην Ελλάδα. Πέθανε πλήρης ημερών το 2014 στην Αθήνα.

Το Μπούνκερ Βάλεντιν, μεταπολεμική και σημερινή χρήση

Μετά τον πόλεμο το καταφύγιο χρησιμοποιήθηκε από τους συμμάχους ως στόχος για δοκιμές βομβών. Μετά την αποτυχία των σχεδίων κατεδάφισης έγινε μυστικός-ανατριχιαστικός τόπος παιχνιδιού των παιδιών της περιοχής. Από τη δεκαετία του 1960 και μέχρι το τέλος του 2010 το γερμανικό πολεμικό ναυτικό χρησιμοποίησε τμήματα του καταφυγίου ως αποθήκη υλικού. Οι ένοπλες δυνάμεις της Ο∆Γ παρέλαβαν στα τέλη της δεκαετίας του 1950 τον χώρο του πρώην στρατοπέδου Βρέμη-Φάργκε ως πεδίο ασκήσεων.

Από τις δεξαμενές καυσίμων, το καταφύγιο υποβρυχίων και τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας σώζονται σήμερα λίγα μόνο ίχνη. Το 2015 δημιουργήθηκε μια διαδρομή μήκους 1,5 χιλιομέτρων με 21 σημεία πληροφόρησης που ξεκινά από το ενημερωτικό κέντρο, διασχίζει τον χέρσο χώρο και καταλήγει στο Μπούνκερ Βάλεντιν.

Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε εδώ: www.denkort-bunker-valentin.de

Κείμενο: Α. Τσίγκας. Αποσπάσματα: Κώστας Χαλέμος, Σπύρος Πασάλογλου. Φωτογραφίες: Ivar Schute.

Αυτή η θέση είναι επίσης διαθέσιμη σε: DE